دانشجوی همیشگی مدیریت

درآمدهای سرشار نفتی هر چند می‌تواند موهبتی برای اقتصاد باشد اما تجارب ایران و بسیاری از کشورهای غنی از لحاظ منابع نشان می‌دهد این موهبت نه تنها موجبات رشد اقتصادی بیشتر را برای کشور فراهم نکرده است ، بلکه با ایجاد آسیب‌های جدی به اقتصاد ملی راه پیشرفت کشور را ناهموارتر نموده است. یکی از آسیب‌های درآمدهای ارزی ناشی از مناع طبیعی، بیماری هلندی است. تجربه تاریخی در برخی از کشورها بیماری هلندی را تأیید کرده و نشان داده است که ثروت فراوان طبیعی، در صورتی که به خوبی مدیریت نشود رشد اقتصادی را در بلندمدت کاهش می‌دهد. چهار نشانه بیماری هلندی که در اغلب مطالعات به آن اشاره شده است عبارتند از:

1. تقویت سریع پول ملی و افزایش مازاد تراز پرداخت ها و انباشت ذخایر بین المللی

2. افزایش در دستمزد­های واقعی اقتصاد

3. افزایش قیمت نسبی و حجم بخش غیر قابل مبادله(خدمات)

4. کاهش در تولیدات صنعتی

برخی راهکارها که در سایر کشورها و مطالعات مختلف برای کاهش آثار بیماری هلندی پیشنهاد شده است، عبارتند از:

1) سیاست‌های ضد تورمی، همچون کاهش مخارج دولت

2) سازوکارهای نهادی لازم جهت انتقال آسان عوامل تولید بین بخش‌های مختلف اقتصاد

3) اعطای یارانه‌­ها به بخش تحقیق‌وتوسعه، ایجاد فضای رقابتی در تولیدات صنعتی و کمک به تقویت تشکیل سرمایه در بنگاه‌­های خصوصی

4) تشکیل صندوق نفت ملی با هدف جداسازی بخش‌های غیرنفتی از درآمدهای نفتی

5) سرمایه‌گذاری در خارج از کشور(به صورت مستقیم در بازارهای مالی)

6) کنترل نرخ تولید نفت و گاز

دانشجوی همیشگی مدیریت ©

یکی از روش‌هایی که برای آزمون زمان وقوع بیماری هلندی در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، مدل حدّ آستانه‌ای اتورگرسیو است. در این مطالعه از این مدل برای تحلیل وقوع بیماری هلندی در کشور بهره برده‌ایم. بر اساس نتایج آن، دو متغیر قیمت نسبی بخش ساختمان و قیمت نسبی بخش خدمات به عنوان متغیرهای اقتصادی تعیین شده‌اند که وقوع بیماری هلندی در ایران را توضیح می‌دهند. بر این اساس اگر رشد درآمدهای نفتی دوره قبل بیش از 5/16 درصد باشد، آثار بیماری هلندی در بخش ساختمان ظاهر می‌شود. همچنین اگر رشد درآمدهای نفتی دوره قبل بیش از 45 درصد باشد، نشانه‌های بیماری هلندی در بخش خدمات بروز می‌کند. لذا به طور خلاصه می­‌توان گفت که اگر چه بیماری هلندی در هر دو بخش ساختمان و خدمات امکان وقوع دارد، اما شرایط ساختاری بخش ساختمان به­ گونه‌­ای است که هم احتمال وقوع بیماری هلندی در آن بیشتر است و هم شدت آثار آن به مراتب بیشتر از بخش خدمات است.

تفاوت میان بخش‌های ساختمان و خدمات، می‌تواند دلالتی بر این نکته باشد که نحوه تخصیص درآمدهای نفتی تأثیر ثابل توجهی در بروز بیماری هلندی دارد. اگر افزایش درآمد نفت به بخش خدمات تخصیص یابد، تا 45 درصد افزایش درآمد، نگرانی بیماری هلندی وجود ندارد؛ اما اگر این درآمدها در قالب سرمایه‌­های کلان به بخش ساختمان و مسکن تخصیص یابد، بیماری هلندی پس از یک افزایش 16درصد در درآمدهای نفتی بروز می­‌کند. بنابراین تخصیص درآمد نفتی در چارچوب وجوهِ خُرد مانند یارانه به اقشار مختلف مرد،م وقوع بیماری هلندی را تا حدودی کنترل و به تعویق خواهد انداخت، زیرا این وجوه اغلب برای تأمین نیازهای اساسی در بخش‌های خوراک، پوشاک و خدمات تخصیص می­‌یابد. خوراک و پوشاک جزو کالاهای قابل تجارت هستند و حرکت وجوه به سمت آن، بیماری هلندی را تا حدودی بهبود می­‌بخشد. بروز بیماری هلندی در بخش خدمات نسبت به ساختمان نیز به مراتب با تأخیر بیشتری صورت می‌گیرد.

راهکارهایی را که با توجه به تجارب سایر کشورها، نتایج سایر مطالعات و شرایط اقتصادی کشور می‌توان برای رهایی از اقتصاد هلندی برشمرد عبارتند از:

1- باقی‌گذاشتن ذخایر هیدروکربوری در زیر زمین(کاهش سرعت برداشت به صورت فیزیکی و/یا قراردادی)

2- صرف درآمدهای ارزی نفت برای طرح‌های تولیدی دارای توجیه فنی، اقتصادی و زیست محیطی.

3- سرمایه‌گذاری درآمدهای نفتی در کشورهای دیگر(به صورت خرید سهام و اوراق بهادار) و استفاده از سود حاصل از این سرمایه‌گذار‌ی‌ها.

4- برنامه‌ریزی میان‌مدت در جهت حذف صادرات نفت‌خام و به کارگیری نفت تولیدی در چرخه تولید داخلی.

نویسندگان: دکتر محمد نعمتی، هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)